Link pdf
Olsztyn, 12.08.2019 r.
dr Zdzisław Czaplicki
Polskie Towarzystwo Numizmatyczne
Oddział w Olsztynie, Prezes Oddziału
e-mail: biuro@instytutolsztyn.pl
Instytut Edukacji i Sportu
ul. Warmińska 27, p. 105, 10-544 Olsztyn
MONETY I BANKNOTY Z WIZERUNKIEM JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO EMITOWANE
W LATACH 1934-2018
Moneta – każdy ją zna a tak niewiele o niej wie
Zdzisław Czaplicki
Streszczenie
W publikacji przedstawiono monety i banknoty obiegowe i kolekcjonerskie
poświęcone Józefowi Piłsudskiemu twórcy Polski odrodzonej, niepodległej i demokratycznej.
Monety były emitowane przez Narodowy Bank Polski w latach od 1934 r. do 1939 r. i od
1988 r. do 2015 r. oraz banknoty kolekcjonerskie od 2008 r. do 2018 r. Monety bito ze złota,
srebra oraz stopów metali. Wizerunek postaci Józefa Piłsudskiego był wykorzystywany na
monetach wielokrotnie. Monety i banknoty przedstawiają najczęściej profil głowy ustawionej
w lewą lub prawą stronę, popiersie oraz siedzącego na koniu w otoczeniu żołnierzy
legionowej piechoty. Marszałek jest jedynym wybitnym Polakiem, któremu poświęcono
najwięcej typów monet i banknotów. Jednocześnie wybito i wydrukowano największą ich
liczbę z chwilą odzyskania przez Polskę niepodległości. Monet wybito w latach 1934-1939 w
liczbie 25841400 szt. i w latach 1988-2015 w liczbie 3911827 szt. oraz w latach 2008-2018 w
liczbie 180 000 szt. banknotów kolekcjonerskich. Emitowane monety i banknoty obiegowe i
kolekcjonerskie prowadzą do rozwijania zainteresowań Polską historią, kulturą, życiem
społecznym, wojskowością i numizmatyką.
Słowa kluczowe: Józef Piłsudski, niepodległość, wizerunek postaci, numizmatyka, monety
obiegowe, monety kolekcjonerskie, banknoty kolekcjonerskie
COINS AND BANKNOTES WITH THE IMAGE OF JÓZEF PIŁSUDSKI ISSUED IN THE
YEARS 1934-2018
Abstract
This paper presents circulating and collector’s coins and banknotes dedicated to Józef
Piłsudski, the founder of reborn, independent and democratic Poland. The coins were issued
by the National Bank of Poland from 1934 to 1939 and from 1988 to 2015, and collector’s
banknotes were issued from 2008 to 2018. The coins were struck from gold, silver and metal
alloys. The image of Józef Piłsudski has been used on coins a number of times. Coins and
banknotes usually show his left or right profile, his bust or him sitting on a horse surrounded
by infantry soldiers. Marshal Piłsudski is the only eminent Pole whose image has appeared on
so many types of coins and banknotes. The largest number were struck upon regaining
independence by Poland: 25,841,400 coins were struck in the years 1934-1939 and 3,911,827
in 1988-2015; moreover, 180,000 collector’s banknotes were issued in the years 2008-2018.
Circulating and collector’s coins and banknotes stimulate interest in Polish history, culture,
social life, military matters and numismatics.
Key words: Józef Piłsudski, independence, image of a person, numismatics, circulating coins,
collector’s coins, collector’s banknotes
Numizmatyka dla jednych wiąże się z wykonywanym zawodem archeologa czy
historyka z ich pracą naukową. Z prezentacją wyników badań przeprowadzonych nad
pieniądzem kruszcowym oraz papierowym i opublikowanie ich w czasopismach naukowych.
Dla innych jest pasją, której towarzyszą emocje związane z poszukiwaniem monet,
uzupełnianiem kolekcji, katalogowaniem i opisem.
Narodowy Bank Polski to jedyna instytucja, która ma wyłączne prawo emitowania
znaków pieniężnych Rzeczypospolitej Polskiej tj. monet i banknotów obiegowych
i kolekcjonerskich. Od ponad 50 lat NBP emituje monety kolekcjonerskie, a od 2006 r.
banknoty kolekcjonerskie. Należy pamiętać, że nie tylko mają one wartość numizmatyczną,
są także ciekawą lekcją historii naszego kraju.
Banknoty kolekcjonerskie mają szczególny charakter. Od banknotów obiegowych
różnią się bogatszą symboliką wizerunków postaci i wydarzeń, kompozycją i szczegółami
tematycznymi i graficznymi tj. liczbą i formą zastosowanych zabezpieczeń przed fałszerzami,
kolorystyką, wymiarami czy technikami druku.
Emisja wartości kolekcjonerskich służy upamiętnianiu ważnych historycznie rocznic
i postaci naszego narodu, jak i rozwijaniu zainteresowań polską kulturą, nauką, życiem
społecznym i tradycją.
Na wysoką ocenę polskich monet istotny wpływ mają: ciekawe projekty plastyczne,
dobór tematów i nowoczesne technologie produkcji z wykorzystaniem m.in. cyrkonii,
bursztynu, szkła czy emalii (Mennica Polska 2018).
W świecie cyklicznie odbywają się prestiżowe imprezy numizmatyczne, m.in. World
Money Fair, International Coin Conference and Exhibition, Mint Directors Conference.
Uczestnikami tych spotkań są przedstawiciele emitentów, mennic oraz liczni wystawcy
z całego świata.
Polskie monety kolekcjonerskie i obiegowe od lat zwyciężają w różnych kategoriach –
doskonały projekt artystyczny, unikalna koncepcja, najbardziej zaawansowana technicznie
moneta świata, moneta roku, najpiękniejsza moneta świata (NBP 2017).
Celem niniejszej pracy jest prezentacja monet i banknotów obiegowych
i kolekcjonerskich poświęconych Józefowi Piłsudskiemu twórcy Polski odrodzonej,
niepodległej i demokratycznej. Materiał badawczy stanowiły emitowane monety i banknoty
kolekcjonerskie wykonane na zlecenie Narodowego Banku Polskiego przez Mennicę Polską
S.A. i Polską Wytwórnię Papierów Wartościowych S.A. w Warszawie. W publikacji
przedstawiono monety emitowane w latach 1934-1939 i 1988-2015 oraz banknoty
kolekcjonerskie drukowane w latach 2008-2018 poświęcone Józefowi Piłsudskiemu.
W 1918 r. Polska odzyskała po 123 latach niepodległość i stała się państwem
suwerennym. Odbudowa państwowości, życia gospodarczego i społecznego kraju znalazły
odzwierciedlenie w kulturze oraz w sztukach plastycznych. Istotne i ważne symbole
kształtowania się polskiej państwowości pojawiły się w różnych formach działalności
artystycznej, w: malarstwie, rzeźbie, fotografii, budowie pomników, plakacie, filmie, książce
oraz na monetach i banknotach.
Monety i banknoty kolekcjonerskie są emitowane z okazji ważnych rocznic lub
upamiętniają wybitne postacie narodu polskiego, autorytety i ich znaczący wkład i rolę jaką
odegrały w historii Polski. Do wybitnych postaci narodu polskiego, których wizerunki
zamieszczono na rewersach monet należą osoby reprezentujące wiele dziedzin życia
publicznego – polityki, wojska, religii, nauki, ekonomii, literatury czy sztuki.
Symbole pełnią nie tylko funkcje estetyczne, ale również propagandowe.
Ikonograficzne wyobrażenia stały się nośnikiem pojęć, historii, narodowych tradycji
i tożsamości, a także wyraźnie wskazywały pożądany kierunek rozwoju kraju.
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwałą z dnia 25 maja 2017 r. ustanowiły rok 2018
„Rokiem Jubileuszu 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości”. Narodowy Bank
Polski należał do grona wielu instytucji państwowych organizujących wydarzenia i obchody
związane z rocznicą niepodległości. W tym celu zostały zaplanowane i emitowane w 2018
roku monety okolicznościowe, kolekcjonerskie oraz banknot kolekcjonerski, podkreślające
wagę tak doniosłej uroczystości państwowej (Czaplicki 2018).
Dnia 11 listopada 1918 roku Polska odzyskała niepodległość. Było to przełomowe
wydarzenie w dziejach polskiego narodu. Rozpoczęła się budowa nowego państwa. Listopad
przeszedł do historii jako symboliczny początek tego procesu. Józef Piłsudski uwolniony
z niemieckiej niewoli jako Tymczasowy Naczelnik Państwa przystąpił do tworzenia struktur
polskiej państwowości. Polska odrodziła się jako demokratyczna republika parlamentarna.
Budowa państwa trwała przez wiele lat.
Dnia 22 listopada 1918 roku objął stanowisko Naczelnika Państwa, sprawując
jednocześnie naczelne dowództwo sił zbrojnych. Po wyborach parlamentarnych Sejm
Ustawodawczy 1919 roku powierzył Piłsudskiemu dalsze sprawowanie funkcji Naczelnika
Państwa.
Józef Piłsudski urodził się 5 grudnia 1867 roku w majątku Zułów w guberni
wileńskiej, zmarł 12 maja 1935 roku w Warszawie. Pochodził z zamożnej rodziny
ziemiańskiej, w której pielęgnowano polskie tradycje i patriotycznego ducha. Jego matka
Maria wywarła duży wpływ na charakter, postawy i przekonania przyszłego Marszałka
Polski. Posiadał liczne rodzeństwo – 4 siostry i 5 braci.
Józef Piłsudski to: żołnierz, dowódca, mąż stanu, polityk i działacz
niepodległościowy. Jako wielka indywidualność, wycisnął co nie jest dane wielu swoje piętno
na historii Polski. Już za życia był owiany legendą. Jest wciąż symbolem odrodzenia Polski
(Garlicki 2017).
Narodowy Bank Polski we współpracy z Mennicą Polską S.A. i Polską Wytwórnią
Papierów Wartościowych S.A. z całej plejady wybitnych postaci narodu polskiego:
naukowców, pisarzy i poetów, malarzy, duchownych, artystów, muzyków, wojskowych,
królów, podróżników i odkrywców, etnografów, ekonomistów i budowniczych najwięcej
monet i banknotów kolekcjonerskich poświęcił w 100-letniej historii Polski Józefowi
Piłsudskiemu.
W wielu miastach Polski i na świecie Józefowi Piłsudskiemu postawiono pomniki
z podziękowaniem za odzyskaną niepodległość, stanęły one m.in. w Warszawie, Białymstoku,
Katowicach, Łodzi, Szczecinie, Toruniu, Krakowie i Gdańsku.
W Rzymie w 1937 roku wzniesiono popiersie Marszałka autorstwa Henryka Kuny
przy Alei Piłsudskiego (Viale Maresciallo Pilsudski). Na pomniku widnieje po włosku napis
„Ten, który przywrócił Polsce jej miejsce w świecie”.
Dnia 8 listopada 1998 roku w Warszawie stanął pomnik Józefa Piłsudskiego w
miejscu gdzie zbiegają się Aleje Ujazdowskie, ulica Belwederska i ulica Bagatela, tzw.
„Marszałek Belwederski”. Na pomniku widnieje napis: „Swemu obrońcy w roku 1920 –
Warszawa”, został on wystawiony jako wyraz wdzięczności za ocalenie Warszawy przed
bolszewikami. Pomnik przedstawia stojącego Józefa Piłsudskiego opierającego się oburącz o
szablę w pochwie. Marmurowy pomnik wykonał Stanisław Ostrowski jeszcze przed II wojną
światową. Pomnik, został przechowany w Starej Pomarańczarni w Łazienkach Królewskich.
To on stał się podstawą odlewu obecnego pomnika.
il. 1. Pomnik Józefa Piłsudskiego udekorowany kwiatami w dniu 11 listopada 2018 r., w 100-
lecie odzyskania przez Polskę niepodległości, przez władze i mieszkańców Warszawy.
W jego tle bawiące się młode warszawianki o imieniu Kaja i Zuzanna.
Monety z wizerunkiem Józefa Piłsudskiego przedstawiają najczęściej profil głowy
ustawionej lewą lub prawą stroną i na wprost oraz popiersie. Marszałek pokazany jest
również na koniu w otoczeniu żołnierzy piechoty legionowej (tab. 1,2).
Na monetach Józef Piłsudski pojawił się po raz pierwszy w okresie międzywojennym
w latach 1934-1939 (tab. 1).
Rewers różnych monet srebrnych owego okresu przedstawia lewy profil głowy
Marszałka. Monety z Jego wizerunkiem o nominale 2 złote emitowano w roku 1934 i 1936,
o nominale 5 zł w roku 1935, 1936 i 1938, natomiast monety 10-złotowe w latach 1934-1939
(Madejski 2018 „a”).
W 1934 r. wprowadzono do obiegu monety w nominałach 5 zł i 10 zł wybite
w 20. rocznicę wymarszu Pierwszej Kompanii Kadrowej. Na rewersie wykorzystano ten sam
wizerunek przedstawiający lewy profil głowy Piłsudskiego. Na awersie umieszczono
stylizowany orzełek legionowy, jest to graficzny symbol legionów. Autorem tego symbolu
był Czesław Jarnuszkiewicz, który przedstawił orła z wysoko wzniesionymi skrzydłami
trzymającego w szponach tarczę Amazonek, zwaną peltarionem (Fisher, Łanowy 2019).
W okresie międzywojennym wizerunek Piłsudskiego został umieszczony również na
monetach próbnych, które nie weszły do obiegu. Po odzyskaniu niepodległości w 1922 r.
wybito monetę o nominale 100 (marek) bez nazwy waluty, przedstawiającą profil głowy.
W 1934 r. moneta z orłem legionowym została wybita w postaci klipy, tj. monety
czworokątnej (Madejski 2018 „b”).
W okresie powojennym pierwsza moneta z wizerunkiem Józefa Piłsudskiego była
emitowana dosyć późno, dopiero w 1988 r. (tab. 2). Monetę wybito z okazji 70. rocznicy
odzyskania niepodległości przez Polskę. Na rewersie monety przestawiono głowę naczelnika
państwa z profilu. Moneta srebrna o nominale 50 000 zł została wybita w dwóch typach, tj.
stemplem zwykłym i lustrzanym. Autorami projektu monety są: St. Wątróbska-Frindt –
awersu oraz B. Chmielewski – rewersu (Madejski 2018 a). W 1990 roku zaprojektowano trzy
monety, przedstawiające na rewersie popiersie Piłsudskiego, o nominałach 100 000 zł,
200 000 zł, 500 000 zł i 1 000 000 zł. Monety bito w amerykańskiej mennicy Solidarity Mint.
W 1990 roku Narodowy Bank Polski wyemitował pięć monet z wizerunkiem popiersia
Józefa Piłsudskiego. Monety o nominale 100 000 zł i 200 000 zł zostały wykonane ze srebra
próby 999. Natomiast monety o nominale 200 000 zł, 500 000 zł i 1 000 000 zł wykonano ze
złota próby 999. Projektantem awersu i rewersu monet jest Aleksander Szagin (tab. 2).
W 1995 roku Narodowy Bank Polski wyemitował dwie monety okolicznościowe w
celu upamiętnienia 75. rocznicy Bitwy Warszawskiej, w której zwycięstwo nad armią
rosyjską odniósł Józef Piłsudski jako dowódca armii polskiej. Moneta o nominale 2 zł została
wykonana ze stopu miedzioniklu, natomiast 20 zł ze srebra. Na rewersie monet przedstawiony
jest Ignacy Skorupka kapelan Wojska Polskiego, który 13 sierpnia 1920 r. wymaszerował na
front z batalionem piechoty Legii Akademickiej. Wieczorem batalion dotarł do wsi Ossów
leżącej na linii frontu. Następnego dnia kapelan zginął od postrzału kulą w głowę podczas
toczącej się pod tą wsią bitwy. Jego śmierć stała się jednym z symboli Bitwy Warszawskiej
(Konarski 1997-1998).
W 2008 r. Narodowy Bank Polski wyemitował trzy monety z okazji 90. rocznicy
odzyskania niepodległości. Monetę o nominale 2 zł wykonano ze stopu Nordic Gold. Na
rewersie widnieje wizerunek odznaki Orderu Odrodzenia Polski przedstawiony na tle
fragmentu wstęgi orderowej. Poniżej orderu napis: 90. ROCZNICA. U góry półkolem napis:
ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI (Madejski 2018 a).
Moneta o nominale 50 złotych została wykonana ze złota próby 999, natomiast moneta
o nominale 200 złotych wykonana została ze złota próby 900. Obie monety zostały
zaprojektowane z takimi samymi wizerunkami. Awers przedstawia stylizowany wizerunek
Grobu Nieznanego Żołnierza na placu Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Na
rewersie widnieje stylizowany wizerunek komendanta na koniu. W tle z lewej i prawej strony
stylizowane wizerunki żołnierzy piechoty polskiej. Monety zaprojektowali awers E. TycKarpińska, natomiast rewers E. Olszewska-Borys.
W 2009 r. Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu dwie monety poświęcone 95.
rocznicy wymarszu Pierwszej Kompanii Kadrowej dnia 6 sierpnia 1914 roku z Oleandrów.
Kompania była pierwszym od zakończenia powstania styczniowego 1863-1864 r. regularnym
oddziałem polskiej armii, jaki wyruszył do walki o niepodległość. Jej powstanie
zapoczątkowało proces odbudowy Wojska Polskiego.
Monetę o nominale 2 złote wykonano ze stopu Nordic Gold. Na rewersie monety
zamieszczono stylizowany wizerunek Odznaki I Brygady Legionów Polskich „Za Wierną
Służbę”. Projektantem awersu jest E. Tyc-Karpińska, a rewersu R. Katowicz.
Monetę o nominale 10 złotych wykonano ze srebra próby 925. Na awersie monety
widnieje w środku stylizowany wizerunek obelisku w Michałowicach, upamiętniającego
wkroczenie Kompanii do Królestwa Polskiego. Natomiast na rewersie monety zamieszczono
w środku stylizowany fragment Pomnika Czynu Legionowego w Kielcach. Powyżej tekst
refrenu pieśni „Marsz Pierwszej Brygady, My, Pierwsza Brygada,/ Strzelecka gromada,/ Na
stos rzuciliśmy/ – swój życia los,/ Na stos na stos/”. Po jego prawej fragment tekstu pierwszej
zwrotki: „Legiony to/ Legiony to/ Legiony to/ Legiony to”. W 1914 r. Andrzej Hałaciński
wspólnie z Tadeuszem Biernackim skomponowali tą pieśń. W Polsce międzywojennej była
ona uważana przez kombatantów Legionów niemal za hymn państwowy. Była też ulubioną
pieśnią Marszałka, który nazywał ją „najdumniejszą pieśnią żołnierską”. Od 2007 r. jest
oficjalną pieśnią Wojska Polskiego. Projektantem monety jest Robert Kotowicz.
W 2010 r. Narodowy Bank Polski wyemitował monetę okolicznościową 20 zł ze
srebra próby 925 w celu upamiętnienia 90. rocznicy Bitwy Warszawskiej. Projektantem
monety jest Grzegorz Pfeifer. Na awersie zamieszczony jest wizerunek twarzy Józefa
Piłsudskiego z profilu, natomiast na rewersie widnieje stylizowany wizerunek żołnierza
polskiego z karabinem, na tle fragmentu obrazu Jerzego Kossaka „Cud nad Wisłą”.
Bitwa Warszawska stoczona w dniach 13-25 sierpnia 1920 r. była starciem zbrojnym,
które zdecydowało nie tylko o losach wojny, ale i o losach narodu polskiego.
Najważniejszym elementem Bitwy Warszawskiej był manewr polegający na
skoncentrowaniu najliczniejszych sił nad Wieprzem i rozpoczęciu dnia 16 sierpnia
kontrofensywy i zakończeniu walk 25 sierpnia pod Kolnem. Pod tą miejscowością walczące
oddziały sowieckie przekroczyły granicę niemiecką i zostały internowane.
Traktat pokojowy podpisany w Rydze w dniu 18 marca 1921 roku, wytyczył polską
granicę wschodnią. Jednocześnie zobowiązał Rosję sowiecką do wypłaty Polsce 25 milionów
rubli w złocie oraz zwrotu polskich dóbr kultury wywiezionych w czasie rozbiorów do czego
nigdy nie doszło. Awers monety przedstawia głowę Józefa Piłsudskiego oraz linię frontu od
Otwocka do Radzymina z datą 15 sierpnia 1920 r. zwycięskiej bitwy dla Polaków.
Edgar Vincent lord d’Abernon włączył ją do listy najważniejszych bitew świata
(Głębowicz 2010).
Bibliografia:
Czaplicki, Z., 2018. Marszałek Józef Piłsudski na monetach i banknotach polskich, w:
Nowocień, J., Zuchora, K. (red.). Sport i olimpizm w polskiej tradycji i edukacji
społecznej (rodzina-szkoła-środowisko) w 100-lecie odzyskania przez Polskę
niepodległości. Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w
Warszawie, Warszawa.
Filipow, K., 2013. Order Virtuti Militari. Fundacja „Instytut Lecha Wałęsy”,
Warszawa.
Fisher, A., Łanowy, A., 2019. Katalog monet polskich. Wydawnictwo Fisher, Bytom.
Garlicki, A., 2017. Józef Piłsudski 1867-1935. Znak Horyzont, Kraków.
Głębowicz, W., 2010. Monety. 90 rocznica Bitwy Warszawskiej.
Konarski, St., 1997-1998. Skorupka Ignacy Jan w: Polski Słownik Biograficzny.
T.XXXVIII, ss. 275-276
Madejski, M., (2018 „a”) „Monety kolekcjonerskie NBP w rocznice niepodległości.
NBP Centrum Pieniądza. Banknoteka Nr 13, ss. 14-17.
Madejski, M., 2018 „b” „Niepodległość” z Piłsudskim. O monetach i banknotach z
wizerunkiem Marszałka. NBP Centrum Pieniądza. Banknoteka Nr 16, ss. 25-26.
Mennica Polska, 2018. Tradycja i nowoczesność.
Parchimowicz, J., 2019. Katalog monet polskich obiegowych i kolekcjonerskich od
- Wydawnictwo Nefryt, Szczecin.
Strony internetowe:
www.nbp.pl/monety
www.nbp.pl
www.nbp.pl/centrumpieniadza
www.facebook.com/NarodowyBankPolski
www.youtube.com/NBPtv
www.twitter.com/nbppl
www.kolekcjoner.nbp.pl