Olsztyn, 31 lipca 2020 roku
dr Zdzisław Czaplicki
Absolwent AWF Warszawa
Towarzystwo „Sokół” powstało 7 lutego 1867 roku we Lwowie w zaborze austyjackim i działa nieprzerwanie do dziś. Jest najstarszą organizacją prowadzącą działalność sportową, kulturalno-oświatową i narodową na ziemiach polskich będących pod zaborami.
Działalność „Sokoła” w zaborach miała zróżnicowany charakter. Najwięcej swobody w swojej działalności sportowej, patriotycznej i niepodległościowej miało Towarzystwo działające w zaborze austryjackim. W zaborze pruskim, na terenie wielkopolski rozwój sportu był utrudniony w związku z zakazem pruskiej policji organizacji zawodów sportowych, przemarszów oraz innych imprez przez społeczność polską. Natomiast w zaborze rosyjskim władze carskie nie zezwoliły na powstanie „Sokoła” i prowadzenie działalności mimo podejmowanych prób przez Polaków.
Sokół polski działał również na emigracji. Polska emigracja zakładała oddziały Towarzystwa w USA, Francji, Wielskiej Brytanii i Niemczech. Oddziały działające za granicą brały udział w zlotach Sokoła polskiego w okresie międzywojennym. Po drugiej wojnie światowej „Sokół” kontynuował swoją działalność w krajach zachodnich. W Polsce w latach 1945-1988 organizacja była rozwiązana i nie prowadziła działalności. Jej odrodzenie w Polsce nastąpiło z początkiem 1989 r. w nowym demokratycznym państwie.
Celem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” było fizyczne i duchowe odrodzenie narodu polskiego, podtrzymywanie i rozwijanie świadomości narodowej. Towarzystwo przyczyniło się do popularyzacji gimnastyki w społeczeństwie polskim, w tym gimnastyki szkolnej. Do powstania wielu klubów sportowych. W klubach tych zwanych „gniazdami” uprawiano szermierkę, kolarstwo, wioślarstwo, zapasy, jeździectwo, boks, lekkoatletykę, łyżwiarstwo, kręglarstwo, turystykę pieszą, narciarstwo i wędkarstwo.
Od początku istnienia Towarzystwa jego zadaniem było kształcenie nauczycieli do prowadzenia i organizowania ćwiczeń fizycznych w szkołach.
Praca kulturalno-oświatowa opierała się na działalności teatru amatorskiego, wieczornic literackich i muzycznych oraz działalności odczytowej. Działalność edytorska była prowadzona przy pomocy własnych wydawnictw i czasopism, m.in. „Przewodnik Gimnastyczny Sokół (1881-1939)”, „Sokół (1902-1939)”.
Do działalności statutowej Towarzystwa należało również zbieranie funduszy oraz budowa obiektów sportowych w postaci sal gimnastycznych, stadionów, boisk i bieżni.
W okresie międzywojennym „Sokół” wykształcił wielu instruktorów i trenerów oraz wybitnych polskich sportowców. Do organizacji należeli: srebrna medalistka olimpijska i rekordzistka świata w rzucie dyskiem Jadwiga Stanisława Cyganiewicz, mistrz Europy w boksie Henryk Chmielewski czy olimpijczyk 11-krotny mistrz Polski w biegach długodystansowych Józef Noji.
Liczną grupę członków „Sokół” stanowiły kobiety. W Towarzystwie zakładały żeńskie sekcje sportowe głównie gimnastyczne, lekkoatletyczne, narciarskie oraz szermiercze.
Istotny był wkład Towarzystwa „Sokół” w powstanie harcerstw polskiego, które uzyskało ze strony organizacji wsparcie kadrowe, organizacyjne i materialne. Harcerstwo ma znaczące zasługi w rozwoju działalności sportowej oraz propagowaniu zdrowego stylu życia.
Działacze „Sokoła” brali udział w walkach o niepodległość Polski. Uczestniczyli w powstaniach oraz działaniach wojennych. Byli żołnierzami Legionów Polskich, Błękitnej Armi dowodzonej przez gen. Józefa Hallera. Uczestniczyli w Powstaniu Wielkopolskim i Powstaniach Śląskich, w których stanowili znaczną część kadry dowódczej.
Z Towarzystwem „Sokół” związanych było wiele wybitnych postaci życia politycznego i społecznego w Polsce, m.in. Ignacy Jan Paderewski, gen. Józef Haller, Roman Dmowski, Wojciech Korfanty i Karol Wojtyła.
Liczną grupę stanowili wywodzący się z „Sokoła” oficerowie Wojska Polskiego II RP, w tym wielu dowódców i generałów. Należeli do nich: gen. Władysław Anders, gen. Stanisław Sosabowski, gen. Mariusz Zaruski oraz Marszałek Polski Rydz-Śmigły.
W 2017 r. Sejm RP oraz Senat RP uczciły specjalną uchwałą 150 rocznicę powstania Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”.
Dnia 27 stycznia 2017 r. NBP wprowadził do obiegu srebrną monetę o nominale 10 zł upamiętniającą 150 rocznicę powstania Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”.
Na awersie monety przestawiono dwójkę gimnastyków w trakcie wykonywania ćwiczeń tzw. Piramidy gimnastycznej.
Natomiast na rewersie znajduje się wizerunek przedwojennego działacza Towarzystwa ubranego w strój, który przypominał mundur. Strój składał się z rogatywki z piórem, czamary tj. męskiego okrycia wierzchniego kroju wojskowego, spodni spiętych szerokim pasem z klamrą, wysokich butów oraz koszuli z wizerunkiem sokoła. Na rewersie widnieje również sokół w locie z ciężarkami do ćwiczeń , który jest najbardziej rozpoznawalnym symbolem organizacji oraz napis upamiętniający to wydarzenie. Sokół ten w okresie zaborów pełnił również funkcję zakamuflowanego przed władzami zakazanego symbolu narodowego Polaków orła białego. Sokół jest symbolem sprawności, rycerskości, szlachetności, waleczności i piękna.
PIŚMIENNICTWO:
- Hądzelek K. (red.) (1986): Mała encyklopedia sportu 2, L-Ż. Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa.
- Lipoński W. (1987): Humanistyczna encyklopedia sportu, Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa.
- Monitor Polski z 2017 r., poz. 191., Uchwała Sejmu RP z dnia 10 lutego 2017 r. w sprawie uczczenia 150 rocznicy powstania Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”.
- Monitor Polski z 2017 r., poz. 424., Uchwała Senatu RP z dnia 20 kwietnia 2017 r. w 150 rocznicę powstania Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”.
- Strona internetowa: www.nbp.pl.
- Wroczyński R. (2003): Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, Wyd. BK, Wrocław.
Nominał 10 zł
Metal: Ag 925/1000
Stempel: lustrzany
Średnica: 32,00 mm
Masa: 14,14 g
Brzeg (bok): gładki
Nakład: do 20 000 szt.
Projektant: Robert Kotowicz
Emitent: NBP
Na zlecenie NBP monety wyprodukowała Mennica Polska S.A.