Monety olimpijskie

STRESZCZENIE

 Książka „Polskie monety olimpijskie” jest pierwszą publikacją, która wprowadza czytelnika w tematykę numizmatyki olimpijskiej w tak szerokim zakresie. Monety prezentowane są z punktu widzenia ich liczebności, opisu danych technicznych, masy i średnicy, wielkości nominału, rodzaju użytego do ich produkcji metalu i wizerunku sportowca zamieszczonego na rewersie reprezentującego daną dyscyplinę.

Jej szczególność polega na tym, iż w polskiej literaturze numizmatycznej również z zakresu historii kultury fizycznej nie było dotychczas żadnej publikacji wprowadzającej w problematyką monet olimpijskich i sportowych. Do jedynych należą publikacje autora książki jakie ukazały się w ramach czasopism: „Biuletyn Numizmatyczny”, „Sport Wyczynowy”, „Wychowanie Fizyczne i Sport”, „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne”. W książce J. Lipca (red.) „Logos i etos polskiego olimpizmu” (Kraków 1994r.) wydanej z okazji 75-lecia Polskiego Komitetu Olimpijskiego oraz H. Sozańskiego (red.) „Trening Sportowy na przełomie wieków. Współczesny sport olimpijski i sport dla wszystkich” (Warszawa 2002r.) wydanej z okazji VI Międzynarodowego Kongresu Naukowego zorganizowanego przez AWF w Warszawie oraz Komitet Nauk o Kulturze Fizycznej PAN. Należy też wspomnieć o drukowanych przez Narodowy Bank Polski metryczkach monet, ukazujących się dopiero od kilku lat, w których opisany jest temat zamieszczony na rewersie i awersie.

Monety olimpijskie są formą artystycznego wyrazu i uznania dla walki sportowców prowadzonej na różnych arenach i miejscach na kuli ziemskiej zgodnie z zasadą fair play.

Klasyfikacja monet jest dokonywana w rozmaity sposób, w zależności od zainteresowań, potrzeb, możliwości technicznych i finansowych oraz przygotowania merytorycznego przeprowadzających ją osób. Pojęciem podstawowym z punktu widzenia roli monety jako źródło do dziejów kultury jest „typ” stempla monety. To jest ten rodzaj odbitego na niej znaku, który wyraża określoną treść, różniącą się od treści wyrażonej przez inne typy.

Jednym z takich typów są monety olimpijskie, które upamiętniają igrzyska sportowe. Przedstawiają one zawodników reprezentujących różne dyscypliny sportu oraz symbole olimpizmu. Emitowane są przez państwo w którym odbywają się igrzyska olimpijskie, ale też bite są w innych krajach. Mają charakter pamiątkowy. Rozprowadzane na całym świecie, stanowią między innymi źródło pokrycia milionowych wydatków związanych z urządzeniem i organizacją igrzysk. Rozwinięciem monet olimpijskich są monety przedstawiające inne imprezy sportowe najwyższej rangi. Na polskich monetach przedstawiono dotychczas zawody w piłce nożnej.

Moneta dzięki swojej atrakcyjności i sile stała się jednym z najważniejszych czynników budujących przez wieki kulturę człowieka.

W grupie ludzkich wytworów mało jest przedmiotów równie powszechnego i długotrwałego użytku, które budzą tak powszechne zainteresowanie. Niewiele jest też takich jak moneta wytworów, które raz powołane do życia przed dwa i pół tysiącem lat pełnią niezmienioną do dziś funkcję w życiu społeczeństw. Z praktyki wynika, iż najdogodniejszą formą jednostek pieniężnych, odpowiednią zwłaszcza ze względu na ich stąły obieg, są niewielkie, metalowe krążki, łatwo mieszczące się w dłonie, o jednakowej wadze, opatrzone znakiem gwarantującym ich wartość i pochodzenie.

W opiniach archeologów monety należą do najlepiej datowanych wytworów danej epoki. Są tymi produktami ludzkiej działalności, które stosunkowo najwcześniej i w najszerszym zakresie uzyskały cechy określające w sposób precyzyjny i pewny czas ich powstania. Stanowią jednocześnie wyznacznik chronologiczny dla innych obiektów kultury materialnej, a niekiedy także dla różnych związanych z nimi zjawisk historycznych. Dotyczy to przede wszystkim okresów wczesnych, głównie starożytności i wieków średnich. Z tego okresu zasób informacji przekazywanych przez źródła pisane jest ubogi. Inne przedmioty związane z człowiekiem nie były opatrywane podobnymi oznaczeniami czasu ich sporządzania jak moneta.

Termin numizmatyka wywodzi się od słowa grec. nomisma – moneta i nomos – prawo, zwyczaj oraz łac. numisma – rzecz. Początki  numizmatyki sięgają XIV wieku, rozwinęła się w okresie renesansu – kolekcjonerstwo, gromadzenie, identyfikowanie monet (starożytnych a następnie średniowiecznych).

Tekst publikacji ukazuje dorobek polskiej numizmatyki olimpijskiej i sportowej związanej z letnimi i zimowymi igrzyskami sportowymi oraz zawodami piłkarskimi w randze Mistrzostw Świata i Europy w piłce nożnej (Tab. 1, 2, 3, 4, 5). Do monet tych autor publikacji włączył dwie monety ukazujące regatowe żeglarstwo dalekomorskie reprezentowane przez polskie żaglowce uczestniczące w regatach przedolimpijskich (Tab. 2). W celu pełnej prezentacji monet olimpijskich i sportowych zamieszczono ich zdjęcia (rys. 1 – 67).Fotografie ukazują dwie strony monety awers i rewers. Awers z nominałem i godłem państwa polskiego, który do 1989r. nosił napis Polska Rzeczpospolita Ludowa z orłem bez korony i od 1990r. po zmianie ustroju państwa z napisem Rzeczpospolita Polska z orłem w koronie. Na rewersach i niektórych awersach występują wizerunki sportowców lub symbole olimpizmu.

W Polsce pierwsze monety o tematyce olimpijskiej wybito w 1976 r. Monety te poświęcono Igrzyskom w Montrealu, natomiast ostatnia emisja monet związana była z Igrzyskami w Pekinie. Do 2010 r. wybito w Polsce 67 monet o tematyce olimpijskiej i sportowej. Monety wykonano z różnych metali m.in. złota, srebra oraz stopów miedzioniklu lub Nordic Gold.  Poświęcono je dotychczas letnim i zimowym igrzyskom olimpijskim oraz Mistrzostwom Świata i Europy w piłce nożnej i regatom dalekomorskim żaglowców. Na monetach tych przedstawiono igrzyska rozgrywane latem w Montrealu, Moskwie, Los Angeles, Seulu, Barcelonie, Atlancie, Atenach i Pekinie oraz zimą w Lake Placid, Sarajewie, Calgary, Albertville, Lillehammer, Nagano, Turynie i Vancouver (Tab.1). W emisji polskich monet olimpijskich i sportowych była czteroletnia przerwa. Na monetach nie zostały uwiecznione letnie igrzyska olimpijskie w Sydney (2000 r.), zimowe w Salt Lake City (2002r.) oraz Mistrzostwa Świata w Piłce Nożnej rozgrywane we Francji (1998 r.) i Republice Południowej Afryki (2010 r.).

Na dotychczas wybitych monetach poświęconych Letnim i Zimowym Igrzyskom Olimpijskim oraz Mistrzostwom Świata i Europy w piłce nożnej i regatom dalekomorskim żaglowców przedstawiono 22 dyscypliny sportu uprawiane przez kobiety i mężczyzn (Tab. 2, 3, 4 i 5). Motyw stempla monety prezentuje określoną dyscyplinę lub konkurencję sportową z charakterystycznym dla niej wizerunkiem sportowca. Z dyscyplin sportu najczęściej na monetach występują: lekkoatletyka, narciarstwo biegowe, skoki narciarskie i łyżwiarstwo figurowe. Przedstawia również symbole olimpijskie w postaci znicza i pięciu kół, które prezentują jedność sportową zawodników ze wszystkich kontynentów. Koła te ukazane są na tle płonącego znicza i łączą jednocześnie sport starożytny ze współczesnym. Głowa zawodnika starożytnych igrzysk spięta jest opaską z kół olimpijskich i umieszczona na tle torów nowoczesnej bieżni lekkoatletycznej. Na awersie monet z okazji Igrzysk Olimpijskich w Atenach – 200 zł (złota) i 10 zł (srebrna) przedstawiono półpostać bogini Ateny, która jest ambasadorem podstawowych wartości olimpijskich: braterstwa,  równości, współdziałania i szlachetnej rywalizacji.

Monety sportowe ukazują mistrzostwo zawodników reprezentujących różne dyscypliny. Dotyczy to bogactwa zamieszczonych na nich znaków – ukazujących istotę danego sportu. Obserwacja sportowców zamkniętych w nieruchomym metalowym krążku potwierdza pełnię ruchu, jaka w nich drzemie. Ciało zawodnika wykonuje określoną czynność. Wyraża dynamizm i perfekcję w zakresie techniki ruchu. Skoczek narciarski po wybiciu z progu skoczni leci w powietrzu i stara się osiągnąć dużą odległość. Jego ciało wraz z nartami tworzy jeden sprawnie działający mechanizm. Skok jeźdźca na koniu przez przeszkodę pionową stacjonatę jest swobodny, płynny a zarazem skuteczny. Widać zgranie organizmu człowieka i zwierzęcia w dążeniu do osiągnięcia zwycięstwa. Dużą wolę walki obserwuje się u zawodnika podczas dynamicznego zjazdu na snowboardzie. Piłkarza prowadzącego w szybkim biegu piłkę czy dwóch piłkarzy walczących o piłkę, która na monecie srebrnej jest wykonana z bursztynu (rys. 60). Atletyczni sprinterzy walczą z determinacją na bieżni o zwycięstwo na mecie. Z kolei szermierze, walczący ze sobą z odwrotnych pozycji we florecie – wyczekują na odpowiedni moment do zadania trafienia. Dyskobol antyczny o proporcjonalnie rozwiniętej muskulaturze ciała przygotowuje się do oddania rzutu. W grupie biegaczy antycznych na długim dystansie daje się zauważyć pracę całego organizmu w pokonywaniu dystansu z charakterystyczną dla nich lekkością i płynnością biegu.

Sportowcy w wybranych przez siebie dyscyplinach wykorzystują odpowiednie urządzenia i sprzęt sportowy. W tym skocznie narciarskie, lodowiska, tory łyżwiarskie, trasy narciarskie, zjazdowe i biegowe, hale gimnastyczne, maty, parkury jeździeckie, stadiony lekkoatletyczne, tory łucznicze, baseny, pomosty do podnoszenia ciężarów, korty, tory regatowe i akweny wodne w postaci mórz i oceanów. Płotkarz pokonując dystans czyni to przechodząc nad płotkami. W gimnastyce sportowej kobiet wykorzystywana jest równoważnia, na której wykonuje się wiele efektownych ćwiczeń. Gimnastyczka z monety czyni to stojąc na rękach. Dynamiczną technicznie ewolucję w skoku o tyczce wykonuje zawodniczka wznosząc się w górę w stronę zawieszonej poprzeczki. Pełną napięcia walkę sportową z przeciwnikami prowadzi zawodnik na desce windsurfingowej wykorzystując do tego siłę wiatru skierowaną na żagiel. Duża siła woli i charakteru ukazana jest w postawie biatlonistów podczas biegu i oddania strzałów z pozycji stojącej.

Na monetach ukazana jest również głębia psychologicznych odczuć, wrażeń i przeżyć sportowców. Twarz łuczniczki przed oddaniem strzału jest pełna skupienia i koncentracji. W postawie bramkarza hokeisty daje się zaobserwować niepokój i wyczekiwanie, a jednocześnie determinację w prowadzeniu walki sportowej. Wdzięk, gracja i lekkość ruchów to cechy typowo kobiece. Są one charakterystyczne dla łyżwiarek figurowych, wykonujących efektowne ewolucje techniczne na tafli lodowej, łyżwiarki podczas jazdy na torze, gimnastyczki na równoważni, łuczniczki strzelającej z łuku, tenisistki wykonującej serwis czy zawodniczki z pary tanecznej w łyżwiarstwie figurowym.

Lekkość i płynność oraz szybkość zamknięta w żaglach, to wrażenie jakie daje się odczuć obserwując żaglowce płynące po falach (Dar Pomorza i Dar Młodzieży) i jednostki regatowe (klasa Finn). Wybito też monety ukazujące ciężarowca podczas podrzutu, zjazdowca na trasie slalomu, parę łyżwiarską na tafli lodowej, parę zapaśników podczas walki na macie. Na monetach polskich ukazane są dyscypliny sportu rozgrywane w różnych warunkach środowiskowych – na lądzie, w środowisku wodnym oraz w powietrzu. Dyscypliny lądowe rozgrywane są na ziemi, śniegu i lodzie. Należą do nich biegowe konkurencje lekkoatletyczne – biegi sprinterskie, przez płotki, długodystansowe, rzut dyskiem oraz łucznictwo, tenis, podnoszenie ciężarów, floret i zapasy. Odrębną grupę stanowią dyscypliny lądowe o charakterze zimowym rozgrywane na śniegu i lodzie – narciarstwo biegowe i zjazdowe, łyżwiarstwo figurowe i szybkie, hokej, snowboard i biathlon. Monety ukazujące dyscypliny sportu rozgrywane w środowisku wodnym z pokonywaniem oporu wody obejmujące pływanie, windsurfing, wioślarstwo, żeglarstwo regatowe i dalekomorskie. Do dyscyplin sportu rozgrywanych z pokonywaniem oporu powietrza lub siły ciężkości należą – skoki narciarskie, skok o tyczce, biegi lekkoatletyczne, narciarstwo biegowe, narciarstwo zjazdowe, łucznictwo, podnoszenie ciężarów, rzut dyskiem, bieg przez płotki, skoki jeździeckie przez przeszkody.

Monety sportowe wybite z okazji Igrzysk Olimpijskich są ważnym źródłem przekazu informacji o rozwoju sportu na świecie i w naszym kraju. Narodowy Bank Polski od 1976r. systematycznie zwiększa liczbę monet o tematyce sportowej. Tak w zakresie zamieszczonej tematyki, jak i liczby wybitych ich odmian czy rodzaju zużytego od tego celu metalu. Należy oczekiwać, że działania te w następnych latach zostaną utrzymane, a nawet rozszerzone o nowe rodzaje zawodów i dyscyplin sportu  również w odniesieniu do igrzysk paraolimpijskich. Umiejscowienie sportu na monetach polskich świadczy o jego znaczącej roli w życiu naszego społeczeństwa.

Na rewersach monet olimpijskich występują zawodnicy reprezentujący 13 letnich i 8 zimowych dyscyplin sportu (Tab. 2 i 3)(rys. 1-46). Letnie dyscypliny sportu reprezentowane są przez: gimnastykę sportową, jeździectwo, lekkoatletykę, łucznictwo, pływanie, podnoszenie ciężarów, szermierkę, tenis, windsurfing, wioślarstwo, zapasy, żeglarstwo regatowe i dalekomorskie. Na pięciu monetach reprezentowana jest lekka atletyka poprzez konkurencje: sprint, bieg przez płotki, bieg na długim dystansie, rzut dyskiem i skok o tyczce. Ogółem wybito 24 (rys. 1-24) monety poświęcone letnim igrzyskom olimpijskim oraz dwie (rys. 25 – 26) dotyczące regat przedolimpijskich. Zimowe dyscypliny sportu reprezentowane są przez: biathlon, hokej, łyżwiarstwo figurowe, łyżwiarstwo szybkie, narciarstwo biegowe, narciarstwo skoki, narciarstwo zjazdowe i snowboard. Na trzech monetach występuje dyscyplina łyżwiarstwo, w tym: łyżwiarstwo figurowe (zawodniczka solo), łyżwiarstwo szybkie (zawodniczka na torze) i łyżwiarstwo figurowe (para łyżwiarska) należy sądzić, że jest to para taneczna lub sportowa. Ogółem wybito 20 monet (rys. 27-46) poświęconych zimowym igrzyskom olimpijskim. Grupę odrębną stanowią monety sportowe przedstawiające piłkę nożną (Tab. 4 i 5) i rys. 47-67) wybite w liczbie 21 z wizerunkiem m.in. piłkarzy, siatki lub bramki. W książce zamieszczono słowniczek terminów zawierający 74 definicje. Terminy należą do pojęć związanych po pierwsze z numizmatyką i bankowością, a po drugie z historią sportu i olimpizmu.

Monety oddają poprzez zamieszczone wizerunki w sposób szczególny wydarzenia każdej epoki. Numizmatyk historyk zajmujący się dziejami monet, czy też kolekcjoner amator odkrywają w monetach to coś co pobudza do refleksji, fascynuje, przyciąga i zachwyca. Kolekcjonowanie monet rozbudza w danej osobie możliwości poznawcze, a studia nad dziejami monet są praktycznie nieograniczone. To na gruncie renesansowych zainteresowań Antykiem kształtowały się narodziny numizmatyki jako nauki (Mielczarek 2006). Na ten czas przypadają początki nowożytnego kolekcjonerstwa monet.

Polskie monety olimpijskie wskazują na silne związki sportu ze sztuką, która stała się nieodłącznym i ważnym składnikiem idei olimpijskiej. W Polsce historia numizmatyki olimpijskiej dopiero się rozpoczęła i liczy ponad trzydzieści lat. Polskie monety kolekcjonerskie cechuje wysoki poziom artystyczny wyrażony unikalnymi projektami i najwyższą jakością użytych do ich produkcji materiałów. W Mennicy nad projektowaniem monet kolekcjonerskich pracuje grupa projektantów – artystów medalierów. To wiedza i umiejętności personelu i wysoki poziom technologii produkcji monet pozwala Mennicy Polskiej SA wyznaczać trendy w światowym przemyśle menniczym. Działania te wpływają na promocję kultury narodowej, wnosząc tym samym istotny wkład w rozwój kultury światowej.

Historia igrzysk olimpijskich, ich systematyczny rozwój i upowszechnianie idei olimpijskiej dowodzi, iż sport stał się ważnym składnikiem współczesnej kultury, oddziaływującym na systemy wartości, postawy i zachowania człowieka. Udział Polaków w igrzyskach sprzyjał podnoszeniu świadomości i dumy narodowej, a sukcesy polskich sportowców na arenie międzynarodowej odegrały ważną rolę w upowszechnianiu sportu w naszym kraju i wzrostu pozycji Polski na świecie. Narodowy Bank Polski i Mennica Polska SA doceniając wartości tych wielkich wydarzeń upamiętniają je w planie emisji polskich monet w danym roku olimpijskim.

Książka przedstawia, wprowadza i wnosi nowe treści i spojrzenie na polską numizmatykę, na jej składową numizmatykę olimpijską.

Monografia:

1. Czaplicki Z.: (2011) Polskie monety olimpijskie. Polskie Towarzystwo Numizmatyczne. Warszawa.

Wykaz pozostałych publikacji:

1. Czaplicki Z.: (2014) „IX Ogólnopolska Konferencja Naukowa dotycząca sportu i olimpizmu”. Biuletyn Numizmatyczny Nr 2 (374) Maj 2014. Warszawa. Polskie Towarzystwo Numizmatyczne. ss. 152 – 154.
2. Czaplicki Z.: (2013) Sport i olimpizm na monetach kolekcjonerskich. Monografia pod red. J. Nowocienia i K. Zuchory Sport w kulturze zdrowia, czasu wolnego i edukacji olimpijskiej w 150- lecie urodzin Pierre’a de Coubertin. Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie: 440-458. AWF Warszawa.
3. Czaplicki Z.: (2012) Monety Narodowego Banku Polskiego wydane z okazji Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej. Sport Wyczynowy, nr 2, ss. 150-156.
4. Czaplicki Z.: (2012) Monety Igrzysk XXX Olimpiady- Londyn 2012. Sport Wyczynowy, nr 4, ss. 162-167.
5. Czaplicki Z. (2012): Koń na polskich monetach. s.832- 843. (W:) Duński W. (red.): Konno po sławę. Leksykon Jeździectwa Polskiego. Polski Związek Jeździecki, Warszawa.
6. Czaplicki Z.: (2010) Medale i monety XXI Zimowych Igrzysk Olimpijskich oraz Igrzysk Paraolimpijskich Vancouver. Sport Wyczynowy, nr 1, ss. 129-135.
7. Czaplicki Z.: (2010) Igrzyska Olimpijskie – na polskich monetach. (Vancouver 2010). Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, nr 3, ss. 25-26.
8. Czaplicki Z.: (2009) Monety olimpijskie. W: 90 lat na olimpijskim szlaku, Polski Komitet Olimpijski, Warszawa. ss. 134-135.
9. Czaplicki Z.: (2009) Igrzyska olimpijskie na polskich monetach. W: „90 lat Polskiego Komitetu Olimpijskiego oczami kolekcjonera.” (red.) Szalewicz A., Polski Komitet Olimpijski. ss.142-154.
10. Czaplicki Z., Czaplicki K.: (2008) Monety Igrzysk XXIX Olimpiady – Pekin 2008. Sport Wyczynowy. Nr 1-3, ss. 115-119.
11. Czaplicki Z., Czaplicki K.: (2006) Zimowe Igrzyska Olimpijskie na polskich monetach. Biuletyn Numizmatyczny. Nr 2, ss. 147-148.
12. Czaplicki Z., Czaplicki K.: (2006) XX Zimowe Igrzyska Olimpijskie w Turynie na polskich monetach. Sport Wyczynowy. Nr 1-2, ss. 124-126.
13. Czaplicki Z., Czaplicki K.: (2006) Monety NBP wydane z Okazji XVII Mistrzostw Świata w piłce nożnej. Sport wyczynowy Nr 5-6, ss.110-113.
14. Czaplicki Z.: (2004) Monety sportowe. 2004 Biuletyn Numizmatyczny – Nr 3 (335) ss. 213 – 218.
15. Czaplicki Z., Czaplicki K.: (2004) Numizmatyka w edukacji olimpijskiej dzieci i młodzieży. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne. Nr 11, ss. 35-39
16. Czaplicki Z., Czaplicki K.: (2004) Ateny 2004 – XXVIII Igrzyska Olimpijskie na polskich monetach Sport Wyczynowy Nr 7-8. ss. 126-128.
17. Czaplicki Z.: (2002) Sport w numizmatyce, W: Trening sportowy na przełomie wieków. Współczesny sport olimpijski i sport dla wszystkich, (red) Sozański H., Perkowski K., Śledziewski D., AWF, Warszawa, ss. 229-232.
18. Czaplicki Z.: (2002) Sport – Numizmatyka – Edukacja: „Wychowanie Fizyczne i Sport”, Tom XLVI, Część I, PWN, Warszawa.
19. Czaplicki Z., Czaplicki K.: (2002) Mistrzostwa świata w piłce nożnej na polskich monetach, ”Sport Wyczynowy” nr 7-8.
20. Czaplicki Z.: (1998) Igrzyska Olimpijskie w Nagano na polskich monetach, Sport Wyczynowy nr 5-6.
21. Czaplicki Z.: (1996) Stulecie igrzysk i Igrzyska XXVI Olimpiady na polskich monetach, Sport Wyczynowy nr 5-6.
22. Czaplicki Z.: (1994) Igrzyska olimpijskie na monetach polskich, W: Logos i etos polskiego olimpizmu, Lipiec J. PKOL (red.), Uniwersytet Jagielloński, AWF Kraków, AWF Warszawa, Kraków.
23. Czaplicki Z.: (1992) Sport na monetach polskich, Sport Wyczynowy nr 1-2.