KRÓTKA GENEZ POWSTANIA.
Powstanie listopadowe 1830 -1831, powstanie narodowe przeciw Rosji, rozpoczęte 29.XI.1830 roku w Warszawie, zakończone X 1831 r. Objęło tereny zaboru rosyjskiego, uzyskało pomoc z pozostałych zaborów. Powstanie listopadowe wybuchło na fali europejskich ruchów rewolucyjnych, ale główną przyczyną była wewnętrzna sytuacja Królestwa Polskiego (łamanie konstytucji z 1815 roku przez cara, wielkiego księcia Konstantego i rząd Królestwa, ucisk podatkowy, niespełnienie obietnic o połączeniu z ziemiami zaboru rosyjskiego, represje). Wybuch akcji zbrojnej został przyspieszony wskutek przygotowań cara do użycia armii Królestwa Polskiego przeciw rewolucjom francuskim i belgijskim. Powstanie przygotowane przez spisek podchorążych pod dowództwem porucznika Piotra Wysockiego, rozpoczęło się w Warszawie atakiem na Belweder.
MONETY POWSTANIA LISTOPADOWEGO.
Do lutego 1831 r. wybijano monety starego typu, z popiersiem Aleksandra I oraz tytulaturą Mikołaja I.
Początkowo wybuch powstania listopadowego nie wpłynął na system pieniężny Królestwa Polskiego. Tymczasowy Rząd Narodowy, wiedząc, że powstanie potrzebuje olbrzymią ilość pieniędzy na prowadzenie działań wojennych, przekazuje 9 grudnia 1830 r. mennicę warszawską Bankowi Narodowemu. Następnego dnia dyrektor Banku Polskiego, hr. Łubieński obejmuje zarząd w mennicy. Ze względu na brak wystarczającej ilości pieniędzy mennica decyduje się na wybijanie monet starym stemplem.
Z dnia na dzień koszty prowadzenia wojny stawały się coraz większe co spowodowało zmiany w polityce menniczej. Zysk z przebicia grzywny srebrnej na monetę bilonową wynosił 64 złp, a na grubszą monetę srebrną tylko 2 złp i 18 groszy. Wojsko potrzebowało pieniędzy, a z drugiej strony, zakup uzbrojenia wymagał pełnowartościowej monety złotej i srebrnej. Mennica warszawska musiała sprostać wyżej wymienione wymagania.
Po wybuchu wojny drastycznie ograniczono wybijanie monet 1 i 2 złotowych na rzecz 5 złotowych.
Podobna sytuacja była przy wybijaniu monet 5 groszowych, a wzmożono wybijanie monet 10 groszowych, oraz przy monetach miedzianych, gdzie maleje produkcja monet 1 groszowych.
Wprowadzenie tych zmian spowodowało wybicie największej ilości waluty, tracąc najmniejszą ilość kosztów i czasu na bicie jej. Po zdetronizowaniu Mikołaja I 10 lutego dyrektor mennicy otrzymał polecenie usunięcia popiersia Aleksandra I i tytulatury Mikołaja I. Na nowo wykonanych stemplach miał być umieszczony nowy herb Królestwa – ukoronowana dwudzielna tarcza herbowa z orłem i pogonią.
W marcu 1831 roku mennica warszawska rozpoczęła wybijanie
monet nowym stemplem – złotych dukatów, srebrnych 2 i 5 złotówek, bilonowych 10
groszówek oraz miedzianych trojaków (3 grosze). Tak jak i poprzednio mennica na
pierwszym miejscu wybijała monetę pełnowartościową, srebrną i złotą. Kilka
tygodni później, kiedy transporty kruszcu były przechwytywane przez władze
pruskie oraz skup srebra w kraju nie dawał zadawalających rezultatów, musiano
wprowadzić pewne zmiany
w polityce mennicy.
Bank zdecydował się na wybijanie większej ilości monety zdawkowej. Z powodu
braku srebra w kwietniu Bank podwyższa cenę srebra w skupie z 84 złp na 86 złp
za grzywnę.
Pod koniec kwietnia Rząd Narodowy wzywa duchowieństwo do składania na skarb narodu zbędnego złota i srebra. Dwa miesiące później tj. pod koniec czerwca podniesiono ceny miedzi w skupie z 2 złp i 4 groszy na 2 złp i 24 grosze. Próby uzyskania kruszcu potrzebnego na wybicie monet, nie dały większego rezultatu, co wpłynęło na produkcję mennicy. Praktycznie całe srebro wpływające do mennicy zużywane było do produkcji monety bilonowej. Powodowało to, że przy użyciu małej ilości srebra, uzyskiwano wysokie kwoty w monecie.
Mennica coraz częściej pracowała w nocy, ale pomimo to Bank Polski 7 lipca 1831 roku wysyła pilne pismo do mennicy nakazując natychmiastowe wzmożenie wysiłku, próbując zwiększyć ilość wybitego bilonu do 40 tysięcy złp dziennie. Z raportu dyrektora mennicy nigdy nie uzyskano sumy 40 tysięcy złp. dziennie wybijając tylko monety 10 groszowe. Pomimo, że mennica pracowała w dzień i w nocy produkcja monet bilonowych wynosiła 60 – 75 tysięcy sztuk dziennie.
Po detronizacji Mikołaja I zaniechano także wybijania monet złotych 25 i 50 złotowych. Monety te nie miały oparcia w polskiej tradycji monetarnej, ale także należało znaleźć sposób by nowa polska moneta złota została natychmiastowo zaakceptowana w zachodniej części Europy. Wtedy też Mennica Warszawska rozpoczęła wybijanie obcej monety złotej – dukata holenderskiego, nie tylko według stopy (tj. 3,4897 g złota próby 0,9826) zgodnie z oryginałem, ale i z takim samym rysunkiem stempla, który był powszechnie znany w całej Europie. W celu odróżnienia od innych emisji jako znak menniczy dukatów bitych w Mennicy Warszawskiej w 1831 roku(oraz częściowo w 1832, antydatowanych na rok poprzedni) zastosowany został niewielki polski orzełek.Mennica mogła produkować monetę, która nie budziła żadnych podejrzeń i została ufnie przyjęta przez zagraniczny rynek. Emisję tych dukatów umożliwił zakup za granicą 561 kg. złota co pozwoliło na wybicie pierwszej partii dukatów.
Kurs dukata został ustalono na 20 zł polskich. W systemie monetarnym Królestwa Polskiego oznaczało to wartość 1;1 w stosunku do złota.
OPIS MONET POWSTANIA LISTOPADOWEGO.
3 grosze
Awers– ukoronowana tarcza herbowa z orłem i pogonią. U góry w otoku napis KRÓLESTWO POLSKIE, pod tarczą litery K.G.
Rewers – wieniec dębowy, wewnątrz napis w trzech wierszach 3 GROSZE POL 1831.
Rant karbowany, CU - miedź, waga 9,1 gr Średnica 25,5 mm Nakład: 1 111 774
Odmiana: nogi orła zgięte lub proste z kropką lub bez kropki po wyrazie POLS.
10 groszy
Awers – jak wyżej, lecz po bokach tarczy data 18 31 i bez liter K.G.
Rewers – wieniec dębowy, wewnątrz napis w trzech wierszach 10 GROSZY POLS. Pod wieńcem litery K.G.
Rant gładki, srebro (bilon 0,194), waga 2,9 gr., średnica 19 mm.
Nakład: 6 038 148.
Odmiana: nogi orła zgięte lub proste, litery K.G. większe lub mniejsze, korona węższa lub szersza.
2 złote
Awers – jak 3 grosze.
Rewers– wieniec dębowy, wewnątrz napis 2 ZŁOTE POL. W około wieńca w otoku napis 43 43/125 Z GRZYW. CZYST. KOL. ROK 1831 oraz litery K.G.
Ran gładki, srebro (0,593), waga 8,9 gr. , średnica 26 mm.
Nakład: 170 990.
Odmiana: z kropką lub bez kropki po wyrazie POL, bez przekreślenia litery Ł (rzadka), Pogoń bez pochwy do miecza.
5 złotych
Awers – jak wyżej.
Rewers– wieniec dębowy, wewnątrz napis 5 ZŁOT. POL. Wokół wieńca
w otoku napis 17 211/625 Z GRZYW. CZYST. KOL. ROKU 1831 oraz litery K.G.
Rant: BOŻE. ZBAW POLSKĘ., srebro (0,868), waga 15,5 gr. Średnica 31,5 mm.
Nakład: 22 571.
Odmiana: z kreską (powyżej) lub bez kreski poziomej w ułamku 211/625.
1 dukat
Awers – postać rycerza w zbroi przepasany szarfą zwrócona w prawo,
z mieczem w prawej i strzałami w lewej dłoni. Na głowie hełm z uniesioną zasłoną, zwieńczony piórem. Po bokach data 18 31. W otoku napis:CONCORDIA RES PARVAE CRESCUNT (w zgodzie nawet z małych rzeczy wyrastają wielkie). Pochodnia oraz mały orzełek polski.
Rewers- kwadrat ozdobiony ornamentem, a wewnątrz napis: MO. AVR. REG. BELGII AD LEGEM IMPERII (moneta złota królestwa Belgijskiego według stopu menniczej cesarskiej).
Rant ząbkowany skośnie, złoto próby (0,983), waga 3,46 g (inni podają wagę 3.49 g) , średnica 21,4 mm.
W roku 1831 wybito 162.347 sztuk na sumę 3.246.940 zł pol., a w roku 1832 – 858 sztuk na sumę 17.160 zł pol. Łączny nakład dukatów powstańczych wynosi więc 163.205 sztuk.
Była to jedyna moneta z okresu Powstania Listopadowego nie
wycofana
z obiegu carskim ukazem z powodu braku herbu rewolucyjnego (na dwuczęściowej
tarczy orzeł Polski po prawej, po lewej Pogoń.
Wyróżnia się 3 odmiany dukata powstańczego:
1/ ze stopniem rzadkości R 1 – odmiana z kropką przed pochodnią,(egz. prezento)
2/ ze stopniem rzadkości R 2 – odmiana z kropką za pochodnią,
3/ ze stopniem rzadkości R 3 – odmiana bez kropki.
Znakami menniczymi monet powstańczych są litery K.G. będące pierwszymi literami imienia i nazwiska Karola Gronaua, kierownika mennicy warszawskiej w 1829 – 1834.
W kwietniu 1831 roku z powodu braku drobnej monety mennica państwowa przystąpiła do druku banknotów 1 złotowych. Na początku chciano wydrukować bilety jedno i dwuzłotowe, ale z przyczyn technicznych zaniechano produkcji drugiego nominału banknotu. Mennica wydrukowała 735 tysięcy jednozłotówek. Oznaczone były one literami serii A, a numer składał się z 4 – 6 cyfr. Był to banknot jednostronny o wymiarach: 63 x 102 mm. Na banknotach znajdowały się podpisy:
– Głuszyński,
– D. Łubieński.
W czasie trwania powstania Rząd Narodowy wydawał małe
pudełeczka
z kompletem monet oraz banknotem jednozłotowym. Na wieczkach tych szkatułek
umieszczony został orzeł, a pod nim srebrny napis:
„DAWNE WYROCZNIE LECHA NIEBO NAM OGŁASZA
POLACY, TO NASZ ORZEŁ, TA ZIEMIA JEST NASZA.
1831”
fot. Gabinet Numizmatyczny Damian Marciniak
Po upadku
powstania rząd carski próbował wycofać z obiegu monety powstańcze, ale wiele
takich kompletów pozostało w polskich rodzinach jako pamiątki narodowe.
Zamawiano nawet wykonanie takich szkatułek, ale najczęściej nie widniał na nich
orzełek i w/w napis. Spotyka się pudełeczka
z napisem:
„Pamiątka”
1831”
fot. Gabinet Numizmatyczny Damian Marciniak
Ciekawostki : Do produkcji monet w tym okresie zużyto :
3 groszy - 10.117,14 kg miedzi i uzyskano ok. 370.590 złp,
10 groszy – 17.510,63 kg srebra pr. 0,194, a (czystego 3.397.06 kg.)
i uzyskano ok. 2.012716 złp,
2 złotych – 1,521,81 kg – srebra pr. 0,593, a czystego srebra 902,43 kg.
i uzyskano 341.980,00 złp.
5 złotych – 349,85 kg srebra pr. 0,868, a czystego srebra 303,67 kg.
i uzyskano 112.855,00 złp.
Dukatów – 564,69 kg pr. 0,983, a czystego złota 555,09 kg. i uzyskano ok. 3.264.100 zł pol.
W okresie powstania listopadowego z pozyskanego kruszcu tj. miedzi, srebra i złota uzyskano ok.6.102.241 złp. + 735 tysięcy banknotów 1 złotowych.
Dnia 7 września 1831 roku wojska rosyjskie zdobyły Warszawę
i mennica zaprzestała wybijania monet powstania listopadowego.
Wykaz głównych pracowników Mennicy Warszawskiej w czasie powstania:
Dyrektor: Ignacy Bieńkowski,
Kierownik: Karol Gronau,
Medalier: Gotfryd Majnert,
Aplikant medalierstwa: Józef Majnert (syn w/w),
Grawer: Józef Hoerkner,
Probierz: Fryderyk Hunger.
Kopie:
Mennica Polska wydała w nakładzie 500 sztuk klipę z wizerunkiem dukata. Istnieją również odbitki galwaniczne.
Zródła:
- „Pieniądz na ziemiach polskich X-XXw.” Józef Andrzej Szwagrzyk
- „Tysiąc lat monety polskiej „ - Tadeusz Kałkowski
- opracował: JW , DW